ENDÜSTRİ DEVRİMİ SONRASI ÜRÜN TASARIMI DEĞİŞİMİ: SANATLAR VE EL SANATLARI HAREKETİ
ARTS AND CRAFTS MOVEMENTS
1850 – 1914 – YILLARI
AKIMIN BAŞLANGIÇ NOKTASI: İngiltere
AKIMIN ETKİ ALANI: İngiltere, İskoçya, Amerika, Avrupa
AKIMI SEMBOLİZE EDEN BİÇİMSEL ÖZELLİKLER: Formda, biçimde sadelik, düz, çizgisel çizgiler, ilk aşamasında doğal bitki ve hayvan formlarının kullanımı, ikinci aşamasında daha soyut biçimlerin kullanımı.
DÖNEMİN ÜRÜN ÖZELLİKLERİ: Bu akım; el üretimi ürünlerin makine üretimi ürünlerine göre üstün olduğu fikri, makine üretiminin tasarımcı ve tüketici için kötü olduğu kaygısı ile ortaya çıkmıştır. Sanat ve tasarımın toplumda reform yaratacağına, aynı zamanda tasarımcı ve tüketicinin yaşam kalitelerinin benzer şekilde yükseleceğine inanılmıştır. Bu düşünce modernizm için ilk altyapıyı oluşturmuştur. Sanatın toplumsal veya ahlaki bir amacın olması gerektiği savunulmuştur.
DÖNEMİN GELİŞİM SÜRECİ: 19.yy. ikinci yarısında İngiltere’de endüstrileşmenin getirdiği, makineleşmeye, seri üretime ve endüstrileşmenin etkilerine karşı tepki olarak gelişmiş bir tasarım hareketidir.
Endüstrileşmenin en erken başladığı ülke olarak kabul edilen İngiltere, 1851 Londra’daki « CRİSTAL PALACE « dünya sergisini düzenlemiş ancak sergilenen endüstri üretimi ürünler biçimsel özellikleri dolayısıyla beklenen beğeniyi elde edememiştir. Bunu Arts and Crafts hareketinin oluşmasına sebep olan etkenlerden biri olarak göstermek mümkündür.
Tarihselcilikle yaşanan açmaz, 1851 yılında yapılan Büyük Londra Fuarında çok net bir biçimde ortaya çıktı. Mevcut eğilime karşı ilk tepki ise İngiltere’de meydana geldi. Tasarım ve imalata daha basit bir yaklaşımdan yana olan bu hareket, geleneksel zanaat üretimi ve zanaatkarlığı desteklemek amacını taşımaktadır.
Tipik sanatlar ve zanaatkar hareketi tasarımları, esas olarak biçim, işlevsellik ve süsleme arasında doğal bir uzlaşmayı içermektedir. Formlardaki sadelik, düz ve doğrusal biçimler kullanılması ile ayırt edilir. En yalın biçimiyle mobilya tasarımlarında yüzeylerde ahşap çivi ve ahşap pim kullanımı kendini gösterir.
Tasarımcı Augustus W. N. Pugin bu dönemde estetik standartların farklılaşması ve ulusal değerlerle ilgili çalışmalar yaparak diğer tasarımcılar üzerinde etkili olmuştur. En bilinen tasarımları arasında yer alan 1835 – 1837- yılları arasında inşa edilen « PARLAMENTO BİNASI « yer almaktadır.
Toplumun iyi tasarım aracılığı ile yeniden düzenlenmesine olan inancı ile Pugin, dönüşüm aracı olarak gotik modeli seçmiştir. Pugin’in öne sürdüğü sağlamlılık ve rahatlık gibi ilkeler, ilerki dönemlerde etkili olacak olan modernizm’in de temel taşı olan ilkelerdir.
Pugin’in sanatı ve mimarisi, aralarında William Burgers, John Ruskin ve William Morris’inde yer aldığı bu hareketin temsilcilerine ilham kaynağı olmuştur.
Morris ve çevresindeki tasarımcılar Pugin’in kuramlarının pratiğe uygulanması ile ilgili halı, mobilya, vitray, seramik, duvar resmi, metal işleri, mücevher, heykel, el işlemesi, vb. çalışmaları gerçekleştirmişlerdir. Morris, bu şirket sayesinde ulaştığı kitlelerle, hareketin kamuoyunda lideri haline gelmiştir.
Makinenin insan emeğinden ekonomi sağlamadığını, tersine işi çoğalttığını ve insanın yaratıcı emeğine aracılık etmediğini öne süren Arts and Crafts’ın kurucularından Morris, seri üretim karşısında kaybolmakta olan el işçiliğini ve zanaatkarlığı yeniden canlandırmaya çalışmış ve bunun Pugin gibi ancak Orta Çağ geleneklerine dönülerek sağlanabileceğini savunmuştur.
İngiltere’de, bu hareketi temsil eden farklı yaklaşımlarda ürünlerin ortaya çıktığı görülür. Bunlardan biri Morris öncülüğündeki, esin kaynakları kuş, bitki ve hayvan formları olan ürün tasarımlarıdır. Özellikle Morris’in dönemine özgü duvar kağıtlarında bu formlar kendini gösterir.
Morris ve arkadaşları, endüstrileşmeye ve mekanikleşmeye karşı çıkmışlar, bunu İngiltere’de birçok sorunun kaynağı olarak görmüşlerdir. Ancak savunduklarının aksine Morris’in firmasının ürettiği yüksek fiyata sahip el yapımı ürünlerin tüketicisi, alt sosyal gruptan çok sanat ve zanaat hareketinin küçümsediği zenginler olmuştur.
William Morris ve John Ruskin’in teknolojinin getirdiği seri üretim sonucu ortaya çıkan estetik ve kaliteden uzak ürünlerden ötürü kaygıları oldu. Ruskin: «Teknoloji, güzelliği, kaliteyi, ahlaki boyutu ve samimiyeti yok ediyor. Oysa zanaatçı, yaptığı işten baştan sona zevk almalıdır.» diyordu. Morris, çağındaki parçalanmaya çare olarak, geçmiş devirlerin sanatsal bütünleşmesine dönülmesini öneriyordu.
Arts and Crafts akımının öncüsü olan, William Morris, kurduğu tasarım firmasında sanatsal değeri olan işlevsel eşyalar üretmiştir. William Morris, her sanatçının aynı zamanda bir zanaatçı olduğunu ve makinenin el sanatlarını yok ettiğini savunmuştur. Öğretisinin dayandığı temel; sanat ve zanaat ilişkisidir. Morris’in düşünceleri Avrupa’ya çabuk yayılmıştır.
Arts and Crafts ( Sanatlar ve El Sanatları ) hareketinin Ruskin ile birlikte oluşturucusu olan Morris, konuşma ve yazılarında « sanat eğitiminin değişmesini, yeni ihtiyaçlar için yeni sanat eğitimi verilmesini, günlük hayatın bir parçası olmasını savunuyordu.
Bu fikirlerin etkisiyle, 1850’lerden itibaren İngiltere’de yeni bir sanat ve sanat eğitimi hareketi başlamış oldu. Arts and Crafts hareketinin İngiltere’deki pratik bir sonucu olarak « Uygulamalı Güzel Sanatlar Eğitimi « okulları açılarak, orta dereceli okulların programlarında İş Eğitimi derslerine yer verildiği görülmektedir.
Arts and Crafts, Uluslararası fikirlerin dolaşımında etkin bir dergi olan « The Studio « dergisi ile Avrupa'daki tüm sanat akımları üzerinde etkili oldu. İngiltere ve Amerika’ da Arts and Crafts veya Modern Stil, Fransa ve Belçika’da Art Neuveau, Almanya’ da Jugendstil veya Neue Kunst, Avusturya’da Secessionstil, İtalya’da Stil Floreale aynı ruhu paylaşarak oluşturuldu.
Tüm bu etkileşimli gelişen sanat hareketlerinin yanında İngiltere’deki deneyimlerin Hermann Mutheisus ile Almanya’ya taşınması ( Alman İş Derneğinin kurulması ), tüm dünyada endüstri ile sanat arasındaki uzlaşmayı başaran önemli bir tasarım hareketi olarak kabul edilen Bauhaus’un kurulmasında önemli bir zemin oluşturmuştur.
Arts and Crafts akımının öncüsü olan, William Morris, kurduğu tasarım firmasında sanatsal değeri olan işlevsel eşyalar üretmiştir. William Morris, her sanatçının aynı zamanda bir zanaatçı olduğunu ve makinenin el sanatlarını yok ettiğini savunmuştur. Öğretisinin dayandığı temel; sanat ve zanaat ilişkisidir. Morris’in düşünceleri Avrupa’ya çabuk yayılmıştır.
Bu amaçla Morris’in bu düşünceleri Akademilerde verilen sanat eğitiminin güzel sanatlar ve uygulamalı sanatlar olarak ikiye ayrılmasına neden olmuştur. Bu durumun sanat eğitimi tarihi için bir dönüm noktası olduğu söylenebilir. Öğretim bu okullarda klasik örneklere ve geometrik çalışmalara dayandırılıyordu.
William Morris’in öğretisinde üç kuralı vardır.
Kullandığı malzemeyi iyi tanımak.
Geometrik formdan kaçmak ( doğallıktan uzaklaşmamak için)
Sanat tarihi okuyarak eski çalışmalardan yararlanmak.
Bütün bu kuralları tasarımlarında uygular. Örneğin o dönemde genelde geometrik formları duvar kağıtlarında uygulamaktaydılar. Ancak Morris, bunlardan hiç hoşlanmamış ve kendisi eski tarzda duvar kağıtları tasarlamıştır. Sarmaşık Güller, Kuşlar ve Böcekler, Papatya ve Meyve ilk örnekleridir.
En iyi duvar kağıtlarının 1872- 1877 yıllarında yapmıştır. 1890 sonrasında da bu duvar kağıtlarından tasarlamıştır, öyle ki Natüralizm - Doğalcılık modası geçmesine rağmen beğenilmiştir. Desenlerinde genelde büyük motiflerin arkasına küçük noktalar ve asma filizleri yerleştirerek doğal derinlikler yaratmaya çalışmıştır.
İngiltere’ de Endüstri Tasarımının ve Resim –İş- akımının da öncüsü olan William Morris, bu yolla toplumun yeniden biçimlendirilebileceğini savunmuş, Kraliçe Viktorya Dönemi süslemeciliğine karşı çıkmıştır.
Morris’in savunduğu bu hareketin dört ilkesi; « Araçlara, kullanıma, yapıma ve gereçlere bakış « olarak ortaya konmuştur. Kurduğu Uygulamalı Sanatlar Okulu programında bu ilkelere dayalı tasarım dersleri ağırlıklı olmuştur.
SONUÇ: Sanatın bir ders olarak okullara girişi Endüstri Devrimi döneminde gerçekleşmiştir.
Sanayi Devrimi ile birlikte güzel sanatlar alanında tasarım, üretilen malın satılması amacıyla ön plana çıkmıştır. Endüstrinin hızla gelişimi, endüstriyel tasarıma ihtiyacı da büyük boyutta gündeme getirmiştir.
Bu ihtiyaçla birlikte okullara sanat dersi girer ve İngiltere’de «Arts and Crafts» hareketini doğurur.
Yeni gereksinimler için yeni sanat eğitiminin verilerek günlük yaşamın parçası olması gerektiğini savunan Arts and Crafts hareketinin bir sonucu olarak İngiltere’de Uygulamalı Güzel Sanatlar Eğitimi veren okullar açılmıştır. William Morris, sanayi devriminin bir sonucu olan üretim bandından çıkan ürünlerin ucuz ve kötü olduğunu savunarak mallarının niteliksizliğini vurgulamış ve geçmişin el sanatlarına dönmeyi amaçlamıştır. Ancak bu yoldaki çabaları geleceğe yön veren tasarım atılımlarını geliştirmiştir.
El sanatlarını yeniden canlandırmak çağrısı, malzemeye sadık kalmak, işlevsel nesneleri güzel yapmak, tasarımın işleve uygun olması gibi ilkeler, sonraki nesillere sanat ve el sanatları değil, sanat ve endüstriyi birleştirme adına uyarlanmıştır. Sanat kurallar ve ölçülerle belirlenemez, duygusal bir biçim anlayışına dayanır ve John Ruskin ve William Morris gibi sanatçılar makinenin bu formları meydana getiremeyeceğini düşünmüşlerdir.
Morris ve arkadaşları için makine ve onunla ilgili her şey lanetlenecek icatlarken Bauhaus'un kurucusu olan Walter Gropius ve arkadaşları için makine ancak bir araçtır ve ona karşı değil, onunla birlikte yeni adımlar atılmalıdır.
Morris her ne kadar başlangıçta makineye karşı görünse de sonunda o da bu karşıt görüşünde zamanla yumuşama eğilimine girmiştir. Kendisinden sonra gelen birçok sanatçıyı da etkileyen Morris, sanat ve sosyal hayat arasında ilişkiyi modern anlamda kavrayıp teorik ve uygulamayla bir köprü oluşturan bir sanatçıdır. Morris, aynı zamanda Bauhaus okulunun hazırlayıcısı ve sanatın büyük dönüşümü olarak kabul edilen modernizmin temelini oluşturmuştur.
Kaynak : Doğuş Üniversitesi/Sezai Gülşen
Kapak Görseli : mymodernmet.com
Düzenlemeler : Alperen Arslan